Kontrola

Artykuł z działu [url=/xoops/modules/wfsection/index.php?category=28]Biegi na Orientację[/url]

[i][size=x-small]Nocna sztafeta, Białka 2010, fot. www.silne-studio.pl [/size][/i]

[b][size=x-large]3.4. KONTROLA[/size][/b]

„Kontrola procesu treningowego to porównanie wyniku działania z jego celem” [20]. Definicja ta wyraźnie wskazuje na powiązanie kontroli z wyznaczeniem celów. Kontrola odbywa się poprzez ocenę efektów treningowych i efektów wykonania. Dla bezpośredniego kierowania procesem treningowym zapewne większe znaczenie ma kontrola wykonania, np. poprawności wykonania danego elementu techniki orientacji, natomiast kontrola efektów treningowych umożliwia regulację formy sportowej zawodnika.

Kontrola odbywa się na różnych szczeblach treningu, stąd mówi się o wielopoziomowości procesu kontroli. Proces treningowy jest oceniany na poziomie kontroli bieżącej, operacyjnej i etapowej, a podział ten zależy od przedziału czasowego, którego dotyczy.
[b]Kontrola bieżąca [/b] dotyczy oceny jakości i ilości wykonywanych ćwiczeń w treningu (np. poprawność kciukowania) oraz oceny parametrów wewnętrznych obciążenia (np. pomiar tętna po kolejnych powtórzeniach 400 metrowych odcinków).

[b]Kontrola operacyjna [/b] prowadzona w mikrocyklach (np. tydzień) dotyczy reakcji zawodnika na sumujące się zmęczenie, a ocenia się głównie szybkość odnowy organizmu i zdolność do podjęcia pracy w kolejnych obciążeniach. Na tym poziomie kontroli dokonywanej najczęściej bezpośrednio po ćwiczeniu i po raz drugi (dla porównania) w kilka, kilkanaście minut lub kilka godzin od zakończenia wysiłku, wykorzystać możemy pomiar tętna spoczynkowego (porannego w pozycji leżącej). Codzienny pomiar tętna i jego obserwacja może uchronić zawodnika od przetrenowania. Już bowiem wyraźnie podniesiona wartość tętna przez kilka dni z rzędu, świadczy najprawdopodobniej o zbyt dużym obciążeniu organizmu, albo o nieodpowiednim odpoczynku. Forma sportowa nie rośnie wszakże w czasie treningu, ale w przerwie pomiędzy nimi. Zmiany tętna w cyklu tygodniowym mogą również świadczyć o kierunku adaptacji. Organizm pod wpływem dużych obciążeń o charakterze tlenowym przystosowuje się do nich reagując m.in. poprzez spadek spoczynkowej częstości skurczów serca (u wysoko wytrenowanych zawodników notowane były wartości ok.35 ud./min).

TAB.33. System kontroli efektów treningowych

Elementem kontroli efektów przedłużonych, opartym również na pomiarze tętna jest [b]wskaźnik skuteczności restytucji (WSR)[/b] (wg Klonowicza) [56]. Wartość [b]WSR [/b]wykorzystuje się w celu obserwacji, czy zaplanowany układ jednostek treningowych w mikrocyklu (rozkład obciążeń) jest właściwy. WSR ocenia się na podstawie reakcji układu sercowo-naczyniowego (pomiar tętna lub częstości skurczów serca). Pomiaru można dokonywać metodą palpacyjną na tętnicy szyjnej lub bezpośrednio na sercu albo wykorzystując urządzenia telemetryczne (np. Sport-tester). WSR jest wartością liczbową uzyskaną z trzykrotnego pomiaru tętna, przy pomiarze na sercu lub tętnicy szyjnej za każdym razem przez 10 sekund. Pomiaru dokonuje się przed treningiem, bezpośrednio po, a także w określonym czasie od zakończenia części głównej treningu (3 min lub 5 min po). Pomiaru WSR nie dokonuje się codziennie lecz z reguły tylko po jednostkach głównych, tzn. takich, gdzie istnieje możliwość przeciążenia organizmu ze względu na stosowanie dużych obciążeń. Przy dokładnej obserwacji własnego organizmu można zrezygnować z każdorazowego określenia wartości tętna przed treningiem (T1) i przyjąć ją za wartość stałą dla wybranego zawodnika (np. 65 ud./min.). Wtedy do odczytu wartości WSR można wykorzystać tabelę. Przy dłuższym stosowaniu WSR do kontroli treningu dochodzi się do wprawy i oblicza WSR w pamięci, bez żadnej pomocy.
Przykład:

TAB.34. Obliczanie wskaźnika skuteczności restytucji (WSR) dla wartości tętna spoczynkowego 55,60 lub 65 ud/min

~ …..< 50 pkt-przeciążenie
~51 – 60 pkt -kształtowanie
~61 – 70 pkt -podtrzymanie
~70 >…. pkt -regeneracja

T1- tętno przed treningiem
T2 -tętno bezpośrednio po zakończeniu części głównej treningu
T3 -tętno po 3 lub 5 min od

[url=img src=/xoops/img2010/bno/WSR.jpg][/url]
[i]kliknij obrazek, aby go powiększyć[/i]

Kolejnym wskaźnikiem branym pod uwagę przy kontroli efektów przedłużonych jest masa ciała. Osoby dobrze wytrenowane mają niską masę ciała w stosunku do wzrostu. Obliczenia i analizy dokonuje się za pomocą wskaźnika wagowo – wzrostowego (Queteleta, Rohrera). Im niższe wartości liczbowe, tym wyższy wskaźnik smukłości.

TAB.35. Wartości wskaźników wagowo-wzrostowych medalistów IMP (1997).

Masa ciała obserwowana w mikrocyklu posiada również dużą wartość diagnostyczną, szczególnie zaś w okresie letnim, kiedy zawodnik musi uzupełniać ilość płynów. Wg Gallowaya „jeśli masa ciała z dnia na dzień spadła więcej niż o 2%, zaplanuj lekki trening, jeśli powyżej 3%, zrób sobie dzień odpoczynku”. Oznacza to bowiem, że w organizmie nie nastąpił ubytek tłuszczu lecz odwodnienie. W obydwu przypadkach w celu regeneracji organizmu należy uzupełnić ubytek płynów.
Do kontroli operacyjnej (ocena efektu przedłużonego treningu) stosuje się również testy standardowe (obciążenie jednakowe dla wszystkich, nie będące wysiłkiem maksymalnym). Do testów takich należą m.in. step-test Harwardzki, próba Ruffiera [13] oraz bieg z określoną prędkością na zadanym dystansie (np. 10 km w tempie 4min./km). Mierzy się tu reakcję organizmu (najczęściej pomiar tętna) na zadane obciążenie. O efekcie adaptacyjnym świadczy tu coraz mniejsze zaburzenie homeostazy organizmu, np. mniejszy wzrost powysiłkowy częstości skurczów serca (HR) i szybszy czas powrotu HR do normy.

[b]Kontrola okresowa (etapowa)[/b] ocenia efekt kumulatywny treningu. Przeprowadza się ją w mezocyklach i okresach treningowych. Stosuje się głównie próby maksymalne, których celem jest diagnoza wybranych składowych przygotowania kondycyjnego, techniczno-taktycznego oraz psychicznego.

[b]Kontrola zdolności wysiłkowych [/b] zbliżona jest w Bn0 do kontroli treningu biegaczy długodystansowych. Mimo wysokiego stopnia korelacji pomiędzy maksymalną prędkością uzyskiwaną w teście terenowym a prędkością uzyskiwaną na bieżni ruchomej ocenę specyficznych zdolności do wykonywania wysiłków powinno dokonywać się w terenie. Często bowiem zawodnicy o przybliżonym poziomie V02max, czy VAT mierzonym na bieżni ruchomej lub lekkoatletycznej, różnią się pod względem zdolności do wysiłku w trudnym, np. górskim terenie. Taka różnica świadczy o innym poziomie wytrzymałości siłowej u każdego z nich.

RYS.61. Korelacja pomiędzy prędkością maksymalną w teście terenowym a prędkością uzyskiwaną w teście na bieżni ruchomej (r=0,91) [67].

Pomiar dotyczy takich wskaźników pracy jak:
– czas pokonania dystansu (lub prędkość biegu),
– maksymalny czas pracy z zadaną intensywnością.

TAB.36. Wskaźniki kontrolne różnych prób testowych dla określenia stopnia wytrenowania zawodnika.

Dla zawodnika bardzo przydatną próbą w kontroli przygotowania kondycyjnego jest bieg na pętli terenowej (tzw. test Saltina). Dystans pętli biegowej dzieli się na trzy równe części, prowadząc część trasy po drodze, część po lesie o dobrej przebieżności, a część w terenie o podłożu znacznie utrudniającym bieg (np. rowy, kamienie, teren podmokły lub inny). Czas pokonywania poszczególnych fragmentów trasy i średnia prędkości na 1km świadczyć będą o technice biegu oraz poziomie wytrzymałości i siły.
Kontroli podlega również gibkość zawodnika oraz poziom koordynacji ruchowej, szczególnie u zawodników młodszych.
Dużych problemów przysparza [b]kontrola [url=/xoops/modules/wfsection/article.php?articleid=417] umiejętności techniczno-taktycznych [/url] [/b]. Utrudnienia wynikają z niemożności przeprowadzenia powtarzalnych prób przy zachowaniu obiektywności oceny, bowiem każda trasa biegu na orientację jest na tyle specyficzna, że nie ma praktycznie możliwości stworzenia drugiej takiej samej. Nie można przecież oceniać zawodnika za technikę biegania trasy po raz drugi, trasy którą wcześniej poznał, bowiem byłoby to sprzeczne z zasadami rozgrywania zawodów na orientację. Co więc należy czynić, aby dowiedzieć się o poziomie technicznych i taktycznych umiejętności zawodnika. Najłatwiej jest oceniać zawodnika w zawodach. Wynik jest tu wykładnią wielu składowych, takich jak np.: poziom zdolności wysiłkowych oraz czynniki sytuacyjne (np. bieg za innym zawodnikiem). Nie jest to więc najlepszy sposób oceny zwłaszcza w odniesieniu do młodych adeptów Bn0. Można konstruować również różnego typu próby terenowe oceniające wybrane składowe techniki orientacji np.:

– bieg kierunkowy – oceniający umiejętność utrzymania kierunku oraz posługiwania się kompasem,
– bieg liniowy – oceniający umiejętność dokładnego czytania mapy i kciukowanie,
– bieg pamięciowy – oceniający tzw. pamięć mapy.

Próbą, za pomocą której możemy dokonać oceny kompleksowej techniki orientacji jest bieg na orientację w warunkach treningowych. Zawodnik przebiega trasę dwukrotnie. Za pierwszym razem na orientację, za drugim razem jako cross po wstążkach, które wyznaczają trasę po optymalnym wariancie. Mierzy się różnicę pomiędzy czasem pokonania trasy Bn0, a czasem crossu. Im większa różnica, tym niższy poziom umiejętności technicznych. Należy tak dobrać interwał na trasie zawodów na orientację, aby zawodnicy nie doganiali się (najlepiej gdy startują w kolejności od najlepszego do najsłabszego). Różnica będąca wynikiem popełnionych błędów i czasu potrzebnego na orientację, nie powinna być większa u zawodników klasy I i wyższej niż 20-25%.

[b]Poziom taktyki orientacji[/b] może być oceniany m.in. na podstawie jakości wyboru wariantu (im lepsza taktyka, tym większa trafność wyboru dobrych wariantów). Dokonuje się tego poprzez analizę przebiegów na mapie wraz z analizą uzyskanych międzyczasów. Ocenie podlega też ilość i jakość popełnianych błędów, np. zbyt ryzykowne „atakowanie” PK (bez zabezpieczenia w postaci celowej odchyłki lub wykorzystania punktu ataku). Zachowanie w sytuacji bezpośredniej rywalizacji jest oceniane poprzez porównanie wyników uzyskiwanych w biegach indywidualnych na treningach z wynikami zawodów i sprawdzianów, w których dochodzi do kontaktu z innymi zawodnikami (np.„jak sztafeta” lub ze startu masowego).

[b] Kontroli mogą podlegać też procesy psychiczne oraz procesy poznawcze.[/b] Najczęściej stosowanymi próbami i testami są: tzw. testy inteligencji (np. Ravena), testy uwagi, ocena szybkości reakcji na bodziec (reakcja prosta lub złożona), ocena wpływu zakłóceń zewnętrznych na efektywność działania, samoocena, ocena poziomu lęku, itp. W tej kontroli wskazana jest współpraca z psychologiem.

W kontroli etapowej wynik próby, testu porównuje się do wcześniej zaplanowanego lub ocenia się zawodnika na tle grupy. Wyniki przeprowadzonej kontroli świadczą czasem o potrzebie wprowadzenia korekt do planu treningowego. Korekty te dotyczą najczęściej zmiany długości cyklu treningowego (np. w momencie stwierdzenia niższych od zaplanowanych wartości siły, należy wydłużyć mezocykl ukierunkowany na jej kształtowanie). Korekty te mogą dotyczyć również treści treningowej (zamiast wydłużyć mezocykl, można wprowadzić do treningów więcej ćwiczeń siłowych). Kontroli etapowej należy dokonywać w odniesieniu do tych elementów przygotowania, które podlegały treningowi w danym okresie lub cyklu treningowym. Błędem będzie np. ocena zdolności do pracy beztlenowej przeprowadzana po okresie kształtowania wytrzymałości tlenowej. W niektórych przypadkach dobrze jest jednak dokonać pomiaru zarówno przed okresem kształtowania wybranej zdolności jak i bezpośrednio po nim, w celu wykazania efektu pracy treningowej. Jest to element, który należy wykorzystać w motywacji zawodnika do dalszej pracy.

Kontrola procesu treningowego musi być ściśle powiązana ze strukturą celów. Duże rozbieżności pomiędzy wynikiem zaplanowanym a osiągniętym, dotyczące umiejętności techniczno-taktycznych zawodnika lub poziomu wytrzymałości czy siły, nie mogą być lekceważone. Realizacja celów pośrednich zbliża do realizacji celu głównego, a w przypadku gdy cele pośrednie są określone na poziomie adekwatnym do poziomu danego zawodnika, ich realizacja niemalże gwarantuje osiągnięcie celu głównego.

Należy pamiętać, że kontrola musi uwzględniać czas potrzebny na wprowadzenie korekt. Tak więc nie należy dokonywać kontroli np. przygotowania techniczno – taktycznego bezpośrednio przed startem głównym, gdyż w przypadku stwierdzenia niedostatków w tym przygotowaniu, zabraknie czasu na ich uzupełnienie.

Kontrola może obejmować wiele innych składników dotyczących zarówno procesu treningowego, jak i udziału w zawodach. Oceniać można systematyczność treningu i / lub wykonaną pracę (kontrola wykonania). Efektywność kontroli jest znacznie podnoszona poprzez stosowanie pomocy technicznej, np. programów komputerowych, dzięki którym łatwiej o obrazowe przedstawienie zgromadzonych danych, co z kolei wpływa na łatwiejsze dostrzeganie związków występujących pomiędzy obciążeniem a efektem treningowym. Taki specjalistyczny program do planowania, rejestracji i analizy obciążeń w BnO istnieje i warto z niego skorzystać (informacje na ten temat u autora ).

Elementem charakterystycznym dla Bn0 jest [b]analiza zawodów.[/b] Analiza zawodów w Bn0 jest niezbędna do podnoszenia poziomu umiejętności techniczno -taktycznych. Ocenie może podlegać wiele elementów. Do najważniejszych należą:

– wybór wariantu (porównanie wyboru drogi i międzyczasów z innymi zawodnikami),
– ilość i jakość popełnionych błędów (określana w przybliżeniu, bądź na podstawie międzyczasów),
– strata do zwycięzcy (% czasu),
– prędkość biegu (średnia czasu potrzebna na pokonanie 1 kilometra):
a) prędkość efektywna
b) prędkość realna

Prędkość efektywna i realna to podstawowe elementy analizy zawodów. Do obliczenia tych parametrów niezbędne jest określenie:
– długości trasy mierzonej w linii powietrznej,
– długości trasy przebiegniętej (realnej),
– czasu uzyskanego przez zawodnika (ogólnego – na całej trasie oraz międzyczasów na poszczególnych PK),
– przewyższenia. (Patrz [url=/xoops/modules/wfsection/article.php?articleid=375]rozdział 2.3.2.2. Dobór prędkości[/url]).

Obliczanie straty procentowej do zwycięzcy:

TAB.37. Przykład analizy zawodów. WYNIK = czas biegu + czas nawigacji (planowanie, zatrzymania, czas podbijania PK)

– 10 przebiegów powyżej 1 km x 20 s czasu planowania=200 s
– 8 przebiegów poniżej 0,8 km x 10 s czasu planowania = 80 s
– zatrzymania na trasie ; 13 km x 2 zatrzymania / km x 7s = 182 s
– czas podbijania PK = 18 PK x 3 s = 54 s
– błędy popełnione na trasie = 3 błędy x 1 min = 3 min
Łączny czas czynności nawigacyjnych = 11,5 min

TAB.38. Wyniki wybranych zawodników uzyskane podczas Mistrzostw Polski seniorów, juniorów i młodzików z podstawowymi wskaźnikami działalności startowej.

Kontroli powinien także podlegać [b]stan zdrowia zawodnika[/b]. Niezbędne jest przeprowadzanie badań okresowych (bardziej ogólnych) oraz sporadycznie badań szczegółowych, takich jak np. badania krwi i moczu. W Bn0 badania okresowe powinny uwzględniać wpływ treningu na zdrowie, np. badanie EKG serca, badanie zmian w układzie ruchu (badanie ortopedyczne) i badanie okulistyczne (szczególnie u starszych wiekiem zawodników).

Kontrola jest procesem tzn. przebiega w czasie i jeśli ma być skuteczna, musi być kompleksowa i wielopoziomowa. Kontroli treningu nie należy dokonywać tylko w aspekcie biologicznym (medycznym, antropologicznym, biomechanicznym i fizjologicznym), ale również w aspekcie pedagogicznym (czy np. trening nie wpływa niekorzystnie na zachowanie społeczne zawodnika) oraz w aspekcie prakseologicznym (sprawnościowym). Kontrola będąc ostatnim ogniwem w procesie kierowania treningiem sportowym, jest jednocześnie punktem wyjścia do planowania. Powtarzanie tego cyklu oraz realizacja treningu zbliża trenera i zawodnika do mistrzostwa sportowego.

Wzór dzienniczka treningowego
[url=img src=/xoops/img2010/bno/dziennik.jpg][/url]
[i]kliknij obrazek, aby go powiększyć[/i]

[size=x-small]

[b]Uwaga:
Jeśli chcesz zacytować fragment zamieszczonego powyżej tekstu – poprawna nota bibliograficzna jest następująca: Cych P., Kozłowski J. (1998): Bieg na orientację: trening – praktyka i teoria. Centralny Ośrodek Sportu. Biblioteka Trenera. Estrella Warszawa.
Cych P., Kozłowski J.[/b]

[color=CC0000]Nieautoryzowane wykorzystywanie całych bloków tekstu lub jego całości będzie traktowane jako plagiat i podjęte zostaną odpowiednie kroki prawne.[/color]

Artykuł został opublikowany na napieraj.pl za zgodą autorów – Piotra Cycha i Jacka Kozłowskiego

[b]BIBLIOGRAFIA[/b]

[/size]

[size=x-small](13)[/size] Kłodecka-Rożalska J., Radzimy sobie ze stresem, RCMSKFiS, Warszawa 1993.

[size=x-small](20)[/size] Łasiński G., Wprowadzenie do teorii treningu sportowego., AWF Wrocław 1991.

[size=x-small](56)[/size] Zatoń M., Wartość kryteriów fizjologicznych w regulacji i kontroli treningu sportowego. AWF Wrocław 1993.

[size=x-small](67)[/size] Scientific Journal of orienteering No ½ Autumn 1997, Held T. Muller I., Endurance capacity in orienteering – new field v.s. laboratory.