[size=x-large]2.4. WYMAGANIA PSYCHICZNE I UMYSŁOWE[/size]
[size=x-small]Maciek Olesiński w czasie narciarskiego biegu na orientację w Falenicy – styczeń 2010. Fot. www.silne-studio.pl [/size]
Bieg na orientację jest dyscypliną sportu, w której czynniki psychiczne i umysłowe odgrywają zasadniczą rolę, zarówno ze względu na możliwość opanowania umiejętności technicznych, jak i skuteczność działania [10].
Takie procesy umysłowe jak: spostrzeganie, zapamiętywanie czy myślenie uważane są za typowe dla tego sportu, wyróżniając go spośród innych. Określenie „orienteeringu” jako dyscypliny ze wszech miar nowoczesnej, łączącej w sobie wysiłek fizyczny z umysłowym, z pewnością jest uzasadnione. „Powszechnie uznaje się, że aby odnosić sukcesy w BnO, niezbędna jest wysoka zdolność koncentracji, czyli skierowania uwagi przy mocno zawężonym polu spostrzegania” [10]. Wysoki stopień koncentracji wymagany jest szczególnie w następujących sytuacjach:
– w momencie startu (zorientowanie mapy, wstępna ocena jakości mapy i trasy, wybór wariantu do pierwszego PK);
– w bliskiej odległości PK dokładne czytanie mapy, uważne obserwowanie terenu w celu porównania z mapą, poszukiwanie PK;
w sytuacji stwierdzenia błędu – analiza przyczyny i miejsca popełnienia błędu, odnajdywanie się;
– przy zakłóceniach zewnętrznych (L) złe warunki atmosferyczne: zimno, ulewa, itp., kontakt z innymi zawodnikami na trasie, niezgodności mapy z terenem, brak PK.
Utrzymywanie przez dłuższy czas koncentracji na stabilnym, wysokim poziomie nie należy do rzeczy łatwych. Zdaniem Suinna (1989) praktycznie niemożliwe jest utrzymanie jej przez cały czas trwania biegu na maksymalnym poziomie [10]. W BnO nie ma zresztą takiej potrzeby. Bardziej pożądana jest umiejętność szybkiego dostosowywania poziomu natężenia uwagi do aktualnych potrzeb (wysoki poziom koncentracji w okolicy PK, niski na długim przebiegu po drodze). Umiejętność ta dotyczy płynnego „przełączania” uwagi w zakresie jej czterech odmian.
RYS. 33. Formy uwagi wyróżnione przez Eberspächera [10]
Poziom koncentracji nie może jednak podczas zawodów nigdy zejść do poziomu spoczynkowego. W utrzymaniu prawidłowego poziomu koncentracji pomaga analiza i rozwiązanie następujących problemów przed startem:
– skala trudności terenu,
– stopień skomplikowania mapy,
– prestiż zawodów,
– wyeliminowanie złych doświadczeń.
Bezpośredni wpływ na technikę i taktykę orientacji mają procesy umysłowe stanowiące ich elementy składowe. Spostrzeganie np., „zawierające w sobie analizę, organizację i integrację wrażeń sensorycznych wypływających z otoczenia lub z wnętrza organizmu”, [10] wpływa na czytanie mapy, odnajdywanie się, czy utrzymywanie kierunku. Podejmowanie decyzji występuje przy wyborze wariantu, podczas bezpośredniego kontaktu z przeciwnikiem na trasie (taktyka), w sytuacjach niecodziennych (błąd zbyt szybkiego potwierdzenia karty startowej – SI, pomyłkowe ominięcie PK, niezgodność mapy z terenem, brak PK, itp.). Ważne jest nie tylko szybkie, ale i trafne podejmowanie decyzji.
RYS. 34. Podejmowanie decyzji w BnO [50]
Kolejnym procesem umysłowym, od którego jakości zależy poziom czytania mapy jest kształtowanie wyobrażeń. Czytanie mapy, jest niczym innym jak właśnie wyobrażaniem sobie terenu na podstawie zbioru symboli i kolorów. Im zawodnik jest bardziej doświadczony, a co za tym idzie ma większe zdolności do wyobrażania sobie rzeczywistości na podstawie treści mapy, tym mniejsza jest możliwość popełnienia błędu.
(E – Ekspert, N – Nowicjusz)
RYS. 35 Wyobrażenie terenu na podstawie treści mapy [39]
(E – Ekspert, N – Nowicjusz)
RYS. 36. Wyobrażenie obrazu mapy na podstawie terenu [39]
Jak w każdej dziedzinie, w której odbywa się rywalizacja o prymat, tak i w biegu na orientację wymaga się od zawodnika odporności psychicznej, woli walki i związanej z tym motywacji – zarówno w trakcie samych zawodów, jak i podczas żmudnego procesu treningowego. Trening wysoko kwalifikowanego zawodnika BnO charakteryzuje się bowiem dużymi obciążeniami i aby im podołać zawodnik musi być silnie zdeterminowany. Powinna go więc cechować chęć osiągnięcia sukcesu i samorealizacji poprzez udział w zawodach oraz powinien być odpowiednio do tego motywowany, zarówno przy zastosowaniu metod tradycyjnych (kary i nagrody), jak również poprzez wykorzystanie jego wewnętrznych zasobów (ambicji, potrzeb) a także stosunków współdziałania (rywalizacja z innymi zawodnikami). Szczególnie ważne jest to w tzw. krytycznych momentach wywołujących szczególnie duże obciążenie u sportowców . Są to:
a.w okresie treningu:
– brak postępów,
– brak zwycięstw,
– brak opieki trenera, klubu, związku,
– nie powoływanie na zgrupowania sportowe do reprezentacji,
– ograniczenie możliwości startu (np. z powodu kontuzji, dyskwalifikacji, itp.),
b.przed startem:
– brak snu,
– brak informacji o rywalach,
– brak możliwości przygotowania się do startu (np. rozgrzewki),
c.podczas startu:
– ograniczenie ruchów z powodu kontuzji,
– bezsilność w walce z dużo silniejszymi rywalami,
– porażka,
– chwilowy kryzys podczas wysiłku (np. przy długim podbiegu, po popełnieniu dużego błędu),
d.po starcie:
– konsekwencje porażki [20].
TAB. 13. Trzy główne czynniki w przygotowaniu psychicznym (według angielskich autorów) [64]
[b]Przygotowanie do startu[/b] – analiza terenu zawodów, parametrów trasy biegu, konkurentów.
[b]Zawody kontrolne[/b] – psychiczne oswojenie się z przyszłymi zawodami, terenem, dystansem i charakterem trasy na ogół 7 – 14 dni przed głównymi zawodami.
[b]Motywacja[/b] – główny czynnik psychicznego zaangażowania i chęci podjęcia wysiłku startowego – mobilizacja startowa.
[b]Pozytywne nastawienie [/b]– pozytywne myślenie o orientacji w połączeniu z właściwym widzeniem własnych możliwości. Startując za granicą nie można nastawiać się, że „oni” są lepsi i nie jestem w stanie z nimi wygrać.
[b]Ufność we własne siły [/b]– wiara w sukces na podstawie przygotowania fizycznego, umiejętności technicznych i właściwego podejścia taktycznego.
[b]Emocje startowe [/b](napięcie nerwowe) – każdego zawodnika cechuje inny poziom napięcia nerwowego. Część z nich jest bardzo pobudzona, a u innych zawody mogą wywołać otępienie. Zbyt duże napięcie nerwowe (pobudzenie emocjonalne) ma negatywny wpływ na efekt wykonania zadania.
Czynniki psychiczne i umysłowe mają wpływ na zdolności wysiłkowe zawodnika. Często mówi się o czynnikach psychofizycznych traktując je jako całość. Od dawna bowiem wiadomo, że istnieje ścisły związek pomiędzy jakością procesów psychicznych a poziomem zdolności wysiłkowych. Efektywność działania zależy w dużym stopniu od poziomu pobudzenia, który jest wykładnią stanów emocjonalnych (psychicznych).
Każda aktywność sportowa ma własne optimum napięcia emocjonalnego zależne od indywidualnych cech zawodnika. W BnO przyjmuje się niższe optimum napięcia emocjonalnego niż np. w lekkoatletyce, ponieważ zbyt duże emocje wywierają negatywny wpływ na poziom procesów myślowych [64].
RYS. 37. Optimum napięcia emocjonalnego BnO w stosunku do biegu lekkoatletycznego [64]
Każde zawody wpływają na podnoszenie poziomu emocjonalnego i w konsekwencji powodują straty energetyczne w systemie nerwowym. Zachowanie energii i psychicznej gotowości są ważnymi składnikami sukcesu. Jeśli zawodnik jest zbyt nerwowy przed startem, wpływa to na obniżenie jego sprawności intelektualnej.
RYS. 38. Straty i odtwarzanie energii na skutek emocji startowych
Do interakcji pomiędzy procesami psychicznymi i umysłowymi a jakością wysiłku dochodzi również w trakcie biegu. Lekkoatleta w czasie biegu skupia swoje myśli na tym jak szybko biegnie i wokół stanów z tym związanych. Tymczasem „orientalista” nie może ograniczyć się tylko do podtrzymywania tempa biegu, lecz musi on przede wszystkim kontrolować swoją pozycję na mapie, prowadzić nawigację (obserwacja wskazań kompasu), planować przyszłe działania i czytać opisy PK. Specyficzną umiejętnością zawodnika uprawiającego BnO jest czytanie mapy podczas biegu, bez większego zmniejszania jego tempa i bez narażania się na ryzyko wystąpienia błędów w odczycie. Bieg w zróżnicowanym terenie ma istotny wpływ na procesy spostrzegania, które stanowią podstawę dla umiejętności czytania mapy. Wstrząsy mechaniczne, a także wielość informacji, które trzeba przyjąć w określonej jednostce czasu, warunki zaburzające automatyzację ruchów, ich regulację i koordynację (podczas pokonywania bagien, wiatrołomów lub rumowisk skalnych), na tyle angażują uwagę zawodnika, że zaczyna jej brakować do analizowania mapy, co w konsekwencji może prowadzić do błędu.
W aspekcie poznawczym, podwyższony na skutek czynności fizycznych stan aktywacji może prowadzić do szybszego przetwarzania informacji. Zautomatyzowanie tego procesu oznacza wykształcenie schematów poznawczych, które pozwalają na szybkie rejestrowanie z mapy lub terenu informacji istotnych przy wyborze trasy. Doświadczeni biegacze na orientację są w stanie prawidłowo interpretować mapę także przy wzmożonym tempie biegu, które powoduje dodatkowe pobudzenie [10].
Sytuacje wymagające znacznego wzmożenia intensywności procesów umysłowych i psychicznych (np. trudny technicznie odcinek do pokonania w terenie obfitującym w wiele szczegółów) mogą zmuszać do znacznego ograniczenia tempa biegu lub nawet zatrzymania. Czasem również do zatrzymania może zmusić problem decyzyjny związany z wyborem wariantu na skomplikowanym technicznie przebiegu pomiędzy PK. Zawodnik musi wykazywać się dużą intuicją, kiedy zmniejszyć prędkość, a kiedy nie. Intuicja ta wynika w dużej mierze z wielokrotnego powtarzania (treningu) zbliżonych sytuacji występujących później w czasie zawodów.
[size=large]3. PRZYGOTOWANIE ZAWODNIKA DO UDZIAŁU W WALCE SPORTOWEJ[/size]
Na skuteczność działania zawodnika składa się: dobre przygotowanie kondycyjne, techniczne (mapowe) oraz taktyczne, (szereg umiejętności związanych z trafnym wyborem działań w zależności od zaistniałej sytuacji), a także przygotowanie psychiczne i środki ekonomiczne.
TAB. 14. Elementy składowe rywalizacji sportowej w BnO
Bieg na orientację jest rozgrywany w środowisku naturalnym i wymaga od zawodnika jednoczesnej pracy umysłowej (koncepcyjnej i decyzyjnej) oraz fizycznej. Należy więc dążyć do tego, aby trening przebiegał w zbliżonych do zawodów warunkach i angażował do pracy zarówno mięśnie jak i umysł. W celu przygotowania zawodnika o wysokim poziomie sportowym wykorzystuje się cały szereg działań. Podstawowym jest trening, na który składają się obciążenia treningowe. Są to obciążenia zarówno w aspekcie fizycznym, psychicznym jak i umysłowym.
BnO jest nietypową dyscypliną, gdyż łączy w sobie wysiłek fizyczny z umysłowym i jedno bez drugiego nie może przynieść pozytywnych rezultatów. Dlatego też wraz ze wzrostem umiejętności technicznych musi iść wzrost poziomu motoryki i odwrotnie, wzrost poziomu wytrzymałości, siły, koordynacji ruchowej, a co się z tym wiąże – zwiększenie tempa biegu, pociągnąć musi za sobą zmiany w technice orientacji (jej udoskonalenie). Ważna jest bowiem równowaga wydolności fizycznej i umysłowej, gdyż zawodnik przygotowany jednostronnie tzn. taki, który jest tylko doskonałym biegaczem i taki, który bezbłędnie „spaceruje” z mapą nie ma szans na osiągnięcie znaczących sukcesów sportowych. Im większa równowaga obu tych cech tym zawodnik może biec szybciej i popełnia mniej błędów, co rzutuje bezpośrednio na wynik osiągany w zawodach.
Trening sportowy jest realizowany za pomocą środków, metod i form treningowych. Przyjmując za kryterium podziału obszary energetyczny i informacyjny możemy opisać środki treningowe ze względu na rodzaj i charakter wysiłku. Ze względu na rodzaj wysiłku środki treningowe możemy podzielić na: ogólne (O), ukierunkowane (U) i specjalne (S). [20]. W biegu na orientację środkiem o oddziaływaniu ogólnym będzie np. jazda na rowerze, pływanie, gra w piłkę nożną, itp. Środkiem o oddziaływaniu ukierunkowanym będą formy treningu biegowego po drogach oraz z mapą w terenie, ponieważ oba rodzaje pracy są elementami składowymi zawodów w BnO. Środkiem specjalistycznym będą wszelkie formy startowe oraz sprawdziany z mapą przeprowadzone w formie zawodów. Ze względu na charakter wysiłku, intensywność przemian energetycznych towarzyszących wysiłkom wyróżnić możemy środki o intensywności: umiarkowanej, dużej, submaksymalnej i maksymalnej [20].
Metody treningowe są to sposoby postępowania stosowane świadomie dla osiągnięcia określonego celu lub celów. W procesie treningu sportowego wyróżnia się metody słowne i poglądowe stosowane w dydaktyce ogólnej oraz metody realizacji ćwiczeń fizycznych [20].
RYS. 39. Metody w treningu sportowym [19].
Najczęściej wykorzystywanymi metodami w treningu BnO są metody realizacji ćwiczeń fizycznych, które służą kształtowaniu zdolności motorycznych takich jak np. siła czy wytrzymałość. Jako, że do treningu biegacza na orientację należy również pogłębianie wiedzy i rozszerzanie jej zakresu z dziedziny teorii BnO, często wykorzystywanymi metodami treningowymi są metody słowne i poglądowe. Powinny być one stosowane szczególnie w treningu młodych adeptów orientacji zgodnie z powiedzeniem, że „czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał”.
„Formy treningowe można podzielić na formy ustawienia i formy metodyczne. Efektywność szkolenia sportowego w dużej mierze zależy od właściwego doboru form treningowych. Pozwalają one bowiem na ekonomiczne wykorzystanie czasu, przestrzeni, urządzeń sportowych, zwiększenie intensywności wysiłku. W doborze form treningowych przejawia się dążenie do ekonomizacji treningu. Forma treningowa określa sferę organizacji treningu ze względu na jego charakterystykę czasowo-przestrzenną” [20].
RYS. 40. Rodzaje i formy treningu [19]
Zajęcia z mapą w terenie kształtujące głównie technikę i taktykę orientacji odbywają się najczęściej w sytuacji, w której trener nie ma możliwości bezpośredniej obserwacji zawodnika. Powoduje to, że popełnione przez zawodnika błędy nie są natychmiast przez trenera zauważone i korygowane, co prowadzi do utrwalenia niewłaściwych nawyków ruchowych. Tylko dobór odpowiednich form treningu z mapą, może znacznie przyspieszyć proces kształtowania właściwych zachowań i w ten sposób wpływać na znaczne zwiększenie jego efektywności.
[size=x-small]
[b]Uwaga:
Jeśli chcesz zacytować fragment zamieszczonego powyżej tekstu – poprawna nota bibliograficzna jest następująca: Cych P., Kozłowski J. (1998): Bieg na orientację: trening – praktyka i teoria. Centralny Ośrodek Sportu. Biblioteka Trenera. Estrella Warszawa.
Cych P., Kozłowski J.[/b]
[color=CC0000]Nieautoryzowane wykorzystywanie całych bloków tekstu lub jego całości będzie traktowane jako plagiat i podjęte zostaną odpowiednie kroki prawne.[/color]
Artykuł został opublikowany na napieraj.pl za zgodą autorów – Piotra Cycha i Jacka Kozłowskiego
[b]BIBLIOGRAFIA[/b]
[/size]
[size=x-small](9)[/size] Harre D., Winfried L., Wytrzymałość Siłowa i Trening Wytrzymałości Siłowej., Resortowe Centrum Metodyczno – Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu. Warszawa 1991.
[size=x-small](11)[/size] Gjerset A., Johansen E., Moser T., Aerobic and Anaerobic Demands in
Short Distance Orienteering, „Scientific Journal of Orienteering” , Contents No 1/2, 1997/13
[size=x-small](13)[/size] Kłodecka-Rożalska J., Radzimy sobie ze stresem, RCMSKFiS, Warszawa 1993.
[size=x-small](19)[/size] Łasiński G., Prakseologiczno – systemowe podstawy badania i usprawniania treningu sportowego, Wrocław 1988.
[size=x-small](20)[/size] Łasiński G., Wprowadzenie do teorii treningu sportowego., AWF Wrocław 1991.
[size=x-small](23)[/size]Moser T., A. Gjerset, E. Johansen, L. Vadder, Aerobic and Anaerobic Demands in Orienteering, „Scientific Journal of Orienteering” , Contents No 1,
1995/11.
[size=x-small](26)[/size]Myrvold B. O., Is it possible to find a „best” route?, „Scientific Journal of Orienteering”, Contents No 1, 1995/11.
[size=x-small](30)[/size]Perkowski K. Charakterystyka Metod Nauczania i Treningu., Resortowe Centrum Metodyczno – Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu. Warszawa 1988.
1995/11.
[size=x-small](31)[/size]Płatonow W. N., Adaptacja w sporcie, Resortowe Centrum Metodyczno–Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu, Warszawa 1990.
[size=x-small](37)[/size]Ronikier A., Kwas mlekowy a wysiłek fizyczny, Instytut Sportu, Warszawa
1987.
[size=x-small](41)[/size]Sevcik M. Jednotny Treninkovy System Orientacniho Behu., Metodicky Dopis, Praha 1979.
[size=x-small](60)[/size]Idrotsfisiologi – Orientering. Rapport nr 10, 1973.
[size=x-small](67)[/size]Scientific Journal of orienteering No ½ Autumn 1997, Held T. Muller I., Endurance capacity in orienteering – new field v.s. laboratory.
[size=x-small](68)[/size]Sport Wyczynowy, 1980 Nr 3, Płatonow i in., Wpływ różnych obciążeń na przebieg procesów zmęczenia i odnowy.
Zostaw odpowiedź