Wymagania taktyczne

Artykuł z działu [url=/xoops/modules/wfsection/index.php?category=28]Biegi na orientację[/url].

[size=x-large]2.3.2. WYMAGANIA TAKTYCZNE[/size]

[size=x-small][i]Mistrzostwa Polskia na średnim dystansie. Okolice Olsztynka. Mapa – “Lichtajny”. Fot: www.silne-studio.pl [/size][/i]

Przez taktykę rozumiemy tu sposób prowadzenia działalności sportowej, uwzględniający przepisy i regulaminy danej dyscypliny, umiejętności i możliwości własne oraz rywali, teren i warunki zadania. Taktyka jest sztuką organizowania działań i kierowania nimi dla osiągnięcia założonego celu [5].

Mimo, iż przygotowanie taktyczne w bardzo znaczącym stopniu zależy od przygotowania fizycznego i jest uwarunkowane umiejętnościami technicznymi, nie można pominąć wyjątkowo istotnego powiązania taktycznego z właściwą dyspozycją psychiczną. Mistrzostwo oparte jest również na głębokiej wiedzy teoretycznej i umiejętności zastosowania taktyki adekwatnej do specyfiki zawodów.

Przygotowanie taktyczne podporządkowane jest poniższym zadaniom [3]:

– studiowanie ogólnych zasad strategii sportowej;
– poznanie regulaminów i przepisów walki w danej dyscyplinie;
– prowadzenie obserwacji i uświadamianie sobie umiejętności taktycznych najlepszych zawodników w dyscyplinie;
– poznanie strategii, jak również potencjalnych fizycznych i psychicznych możliwości przyszłych rywali;
– poznanie specyfiki i lokalizacji przyszłych zawodów;
w świetle punktów 4 i 5 opracowanie indywidualnej taktyki postępowania biorąc pod uwagę swoje silne i słabe strony;
– opracowanie indywidualnego modelu taktycznego z uwzględnieniem jego różnych wariantów;
– doskonalenie tego modelu w treningu aż do czasu, gdy stanie się on stereotypem dynamicznym.

BnO jest dyscypliną sportową, w której warunki dla zawodników podlegają ciągłym zmianom. Sportowy sukces jest związany z szybkością reagowania na zmieniające się sytuacje i wyborem optymalnego wariantu dojścia do PK. Taktyka określa sposób wykorzystania techniki orientacji w konkretnych okolicznościach, w których przebiegają zawody, w połączeniu z określonym przygotowaniem fizycznym zawodnika. Podstawą skuteczności działań zawodnika są umiejętności techniczne, które determinują szerokość taktycznych możliwości.

Vojtisek (1973) dzieli taktyczne czynności podczas zawodów na osobne fazy [69]:

– odczytywanie i analiza sytuacji z mapy;

– przetwarzanie informacji z mapy, wytworzenie hipotetycznego przebiegu;

– sensomotoryczna realizacja;

– odczytywanie i analiza skuteczności wykonania podczas realizacji przebiegu;

– korekta przebiegu według skuteczności wykonania.
Podstawowe umiejętności taktyczne zawierają się w czterech punktach:
wybór wariantu,

– dobór prędkości,

– warunki bezpośredniej rywalizacji,
inne czynniki.

[b]2.3.2.1. Wybór wariantu[/b]

Wybór wariantu jest najbardziej skomplikowanym elementem umiejętności taktycznych. Czynności tej nie można opanować w krótkim czasie – jest to bardzo długi okres zdobywania doświadczeń i ukształtowania na tej podstawie zachowań intuicyjnych.
Wybór wariantu nie polega na wyborze drogi do PK, lecz na wyborze pomiędzy wariantami dróg do PK i zadecydowanie, których technicznych umiejętności należy użyć. Wybór wariantu występuje zwłaszcza na długich przebiegach i w skomplikowanym terenie, inaczej mówiąc, na przebiegach złożonych. Natomiast wybór drogi to prosta czynność zdecydowania, której techniki użyć dla osiągnięcia celu. Występuje on na przebiegach prostych (krótkie i średniej długości przebiegi bez skomplikowania terenu).

RYS.27. Przebieg prosty – jeden narzucający się sposób osiągnięcia celu

RYS.28. Przebieg złożony – wielość dróg osiągnięcia celu

Wybór wariantu jest fundamentalną częścią BnO i odróżnia tę dyscyplinę od innych dyscyplin biegowych. Nawet w relatywnie płaskim terenie występuje kilka wariantów dotarcia do PK, chociaż bieg na wprost może wydawać się najlepszy.

Czynność wyboru wariantu wymaga od zawodnika dużego poziomu opanowania technicznego, doświadczenia oraz znajomości swoich silnych i słabych stron:

– Jak szybko przemieszczam się w różnych terenach (po lesie, bagnie, kamieniach)?
– Jak dużo mogę obiegać, aby uniknąć podbiegów?
– Czy mogę szybko biec po drodze?
– Czy jestem równie mocny w biegu przez las jak po drodze?
– Jak bardzo spada moja prędkość po opuszczeniu drogi?
– Czy czuję się pewnie biegając z dala od liniowych elementów terenu?
– Czy popełniłem błąd?
– Czy jestem zmęczony fizycznie lub psychicznie?

Wybór wariantu jest głównie zdeterminowany przez:

[b]Roślinność [/b]
Prędkość podczas bieg przez różne typy roślinności zmienia się. Generalnie najszybciej biegacz może poruszać się po drogach, następnie po czystym lesie, a najwolniej przez podrosty i młody las, w którym walczy o każdy metr. Zatem bujna roślinność powoduje, że zawodnik musi się liczyć z tym, że jego prędkość zmniejszy się. Jest to jeden aspekt związany z roślinnością. Drugi związany jest ze słabą widocznością w terenach bujnie porośniętych. Roślinność komplikuje nawigację (ogranicza lub uniemożliwia używanie technik: kierunkowych, czytania mapy, mierzenia dystansu) co powoduje dalszy spadek prędkości.

[b]Ukształtowanie terenu [/b]
Bieganie pod górę jest wolniejsze. Na pytanie, kiedy przebiegać przez górę a kiedy wokół niej nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Biegacz musi podjąć decyzję biorąc pod uwagę specyfikę sytuacji oraz inne czynniki takie jak: doświadczenie odmierzania dystansu, intuicję. Według rosyjskich trenerów (Ogrodnikow, 1977) 15 m ostrego podbiegu można zastąpić 200 m obiegiem po płaskim [69].

RYS.29. Wybór wariantu zdeterminowany ukształtowaniem terenu

[b]Stopień trudności nawigacji [/b]
Wybór wariantu to podjęcie takiej decyzji, by była adekwatna do własnych umiejętności. Mało doświadczeni biegacze powinni wybierać proste technicznie warianty, natomiast zawodnicy „elity” muszą wybrać drogę najszybszą, niezależnie od technicznych trudności.
Bardzo pożyteczną metodą wyboru wariantu jest analiza „od tyłu”, tzn. od następnego PK w kierunku PK, przy którym znajduje się zawodnik. Pozwala to zdecydować jak trudny technicznie jest ten PK, wybrać metodę ataku (włącznie z obraniem punktu ataku i punktów odniesienia) i następnie biorąc to pod uwagę zdecydować o drodze do tego miejsca. Jeśli taka droga nie jest optymalna to trzeba jeszcze raz przeanalizować miejsce ataku i jeśli to potrzebne podjąć większe ryzyko przy ataku na PK (według zasady ” zaryzykować by wygrać „).

[b]Przygotowanie fizyczne [/b]
Biegacz wybiera warianty związane z mniejszym wysiłkiem fizycznym, stara się ominąć wzniesienia i obszary z roślinnością utrudniającą bieg. W terenie pofałdowanym, z podrostami, z kamienistym podłożem rytm biegu zawodnika zostaje zakłócony, jego fizyczne rezerwy ulegają wyczerpaniu. Biegacz powinien tak przygotowywać się kondycyjnie, by żadna optymalna droga do PK nie była poza jego fizycznymi możliwościami.

[b]Inne okoliczności [/b]
Zawodnik rozpoczynający bieg na trasie nie jest pewien terenu, mapy, kondycji. Jest podekscytowany i emocjonalnie bardzo napięty, więc pierwszy PK jest dobrą okazją do popełnienia błędu. Przez „bezpieczny” wybór wariantu do pierwszego PK biegacz nabiera zaufania do terenu. Straci trochę czasu na skutek wyboru nieoptymalnego wariantu, ale redukuje ryzyko popełnienia wczesnego błędu.
Inny czynnik jest związany z psychicznym zmęczeniem zawodnika. Ważne jest, aby decyzje o wariantach do PK podjął on wtedy, gdy nie jest jeszcze zmęczony. W pierwszej części trasy powinien wygospodarować czas na czytanie mapy i podjęcie decyzji. Uzasadnione jest obranie prostszego wariantu pod koniec trasy w celu zachowania płynności biegu, biorąc pod uwagę bardzo już wyczerpany umysł. Biegacze „elity” są jednak zdolni podjąć i realizować najlepszy wariant bez względu na stan psychofizyczny.

Przy wyborze wariantu alternatywą dla biegu na wprost (z jego fizyczną i techniczną trudnością) jest wariant obiegowy (dodając dystans zmniejsza się techniczne wymagania przebiegu). Zawodnik musi zawsze stawiać sobie pytanie dlaczego jego wariant był lepszy (w znaczeniu szybszy) od innych. Trening jest doskonałą okazją do poprawy umiejętności wyboru wariantu optymalnego dla danego zawodnika.

[b]Celowe odchylenie [/b]
Kiedy PK jest umiejscowiony na liniowym elemencie, a biegacz zbliża się do niego biegnąc na dokładny kierunek, to jest prawdopodobne, że nie od razu wbiegnie on na PK. Nie wie wtedy, czy jest z  lewej, czy z prawej strony PK. Przed taką sytuacją zabezpiecza go celowa odchyłka np. w prawo o 20 m – 50 m. Osiągając element liniowy biegacz wie, że PK znajduje się z lewej strony. Taktyka ta pomimo wydłużenia dystansu pozwala zaoszczędzić czas na szukanie PK.

RYS.30. Celowe odchylenie w prawo dla odnalezienia punktu ataku

[b]2.3.2.2. Dobór prędkości[/b]

Oyvin Thon, jeden z najwybitniejszych biegaczy na orientację (dwukrotny Mistrz Świata, zdobywca pucharu świata), definiuje tę dyscyplinę jako sport, w którym zawodnik decyduje gdzie i jak szybko biec.
Zawodnika zaawansowanego cechuje tzw. wyczucie prędkości. Wzrost prędkości biegu sprawia, że biegnący ma coraz mniej czasu na zastanawianie się i podejmowanie decyzji, a zatem jego decyzje tracą na trafności.

Podstawę regulacji prędkości stanowią:

– stan fizyczny;
– stopień opanowania techniki;
– poziom przygotowania taktycznego.

Przygotowanie fizyczne jest podstawą do zwiększania możliwości szybkościowych, co z kolei sprzyja rozwojowi techniczno – taktycznemu. Prędkość zawodnika na trasie zawodów – oprócz przygotowania fizycznego, technicznego oraz taktycznego – zależy także od:
– charakteru terenu (górzysty, płaski);
– dokładności mapy;
– szczegółowości terenu;
– podłoża terenu;
– przebieżności (roślinności).

Charakterystyczne jest posługiwanie się pojęciami dwóch prędkości:

[b]prędkość efektywna [/b]- odległość pomiędzy PK zmierzona w linii powietrznej (nie bierze się pod uwagę przewyższenia i odchyłek od tej linii) porównywana do czasu przebiegnięcia tego dystansu, np. jeśli trasa wynosi 15 km, a zawodnik osiąga czas 90 min, to jego prędkość efektywna wynosi 6 min/ km.

[b]prędkość realna [/b]- którą zawodnik osiąga na trasie jest zawsze wyższa od prędkości efektywnej, np. biegany odcinek trasy po drodze z prędkością 3 min/ km.

Prędkość efektywna biegu na poziomie zawodnika zaawansowanego powinna mieścić się w przedziale 5 – 7 min/ km w zależności od charakteru terenu.

Wybór prędkości jest ściśle związany ze stosowaniem określonej techniki orientacji. Czytanie mapy i pierwsza faza przebiegu kierunkowego (wybór wariantu) odbywa się na niższej prędkości biegu. Natomiast pozostałe techniki pozwalają na osiągnięcie wyższej prędkości aż do momentu, gdy następuje zmiana techniki lub dotarcie w okolice PK.

Wiele informacji o prędkości biegu podczas zawodów może dostarczyć zawodnikowi analiza następujących parametrów:
– długość trasy mierzona w linii powietrznej,
– długość trasy przebiegniętej (realnej),
– prędkość efektywna dla całej trasy i poszczególnych odcinków,
– prędkość realna dla całej trasy i poszczególnych odcinków (jest to możliwe dzięki stosowaniu urządzeń GPS),
przebieżność i charakter terenu.

[b]Strategia „trzech kolorów” [/b]- każdy przebieg należy podzielić na trzy odcinki (kategorie) związane ze stopniem trudności, biegane z różną prędkością:
a.trudne (czerwony odcinek) – wolny bieg,
b.średniotrudne (żółty odcinek) – umiarkowane tempo,
c.łatwe (zielony odcinek) – szybki bieg.

RYS.31. Przykład podziału przebiegu na odcinki wg strategii „trzech kolorów”

Jak podzielić przebieg? Jest to oczywiście związane z wieloma czynnikami. Zwykle teren pomiędzy punktem ataku a PK, a także krótki odcinek odbiegu do następnego PK, jest odcinkiem czerwonym. W tych momentach popełnia się najwięcej błędów spowodowanych np. nie sprawdzeniem kierunku odbiegu czy podekscytowaniem związanym z odnalezieniem punktu. Zielony odcinek można zdefiniować jako maksymalnie dużą część przebiegu, podczas której można utrzymywać wysoką prędkość biegu. Osiągnięcie punktu ataku poprzedzone jest odcinkiem żółtym wolniejszego biegu.

[b]2.3.2.3. Warunki bezpośredniej rywalizacji [/b]

Biegacz na orientację z reguły samotnie pokonuje trasę. Istnieją jednak takie formy zawodów, które wprowadzają czynnik rywalizacji „ramię w  ramię” i przez to wymagają innego technicznego i taktycznego przygotowania. Sytuacje bezpośredniej rywalizacji zawodników to takie, w których zawodnik styka się, walczy na trasie w bezpośrednim kontakcie z innymi biegnącymi.

Do biegów takich należą sztafety (zwłaszcza pierwsza zmiana), zawody podczas których pokonuje się tę samą trasę w krótkich interwałach czasowych (bieg średniodystansowy, sprinterski) i zawody ze startem masowym. Są to formy zawodów bardzo widowiskowe, ale też dość stresujące. W biegu sztafetowym, przy starcie masowym, można wyróżnić pewien stały plan taktyczny stosowany przez zawodników. Chociaż są tam „rozbicia” większość zawodników woli biec w grupie z najlepszymi aniżeli biec samodzielnie. Wielu czołowych biegaczy stosuje „technikę” porównywania terenu do mapy. W  warunkach normalnych (nieznacznie niższe tempo biegu oraz brak psychicznej presji) biegacz ma możliwość zaplanowania z mapy przebiegu w przód, co jest wprawdzie wolniejsze, ale bezpieczniejsze. Zawodnicy starają się utrzymywać kontakt wzrokowy z liderami grupy w celu kontroli ich zachowania. Bieg w pewnym oddaleniu za pierwszym zawodnikiem bardzo ułatwia poruszanie się w terenie. Powszechnie stosowaną taktyką jest nagłe przyspieszenie w celu zgubienia przeciwnika.

Bieg średniodystansowy został zaprojektowany specjalnie dla „szybkiej” orientacji, co pociąga za sobą większe ryzyko popełniania małych błędów. Dobrego biegacza na średnie dystanse musi charakteryzować duża odporność na stres. W tego typu zawodach trzeba dość elastycznie stosować różne technik orientacji (bardzo szybki bieg wymaga stosowania „szybkich” technik), oraz być dobrze przygotowanym szybkościowo.

[b]2.3.2.4. Inne czynniki [/b]

W sytuacji startowej oprócz przygotowania techniczno – taktycznego (czytanie mapy, stosowanie kompasu, krokowanie, wybór wariantu itd.) i fizycznego, na ostateczny rezultat ma wpływ wiele innych czynników. Jednym z zadań trenera jest wyeliminowanie tych czynników i ich negatywnego wpływu na skuteczność startową zawodnika. Do tych czynników zalicza się:

[b]Podjęcie zbyt dużego ryzyka [/b]– w BnO, podobnie jak w innych dyscyplinach sportu, aby zwyciężyć trzeba podjąć ryzyko, np. poprzez w danym momencie szybszy bieg. (trudne fragmenty trasy lub „trudne” PK powodują, że zawodnik musi wyraźnie zwolnić, także by zwyciężyć). Podjęte ryzyko musi być wyważone pomiędzy asekuracją a „szaleństwem”.

[b]Zła taktyka [/b]- każdy teren narzuca taktykę i odpowiednie połączenie technik. Trasa biegu może przebiegać przez diametralnie różne części terenu co wymaga stosowania odmiennych technik i myślenia taktycznego. Jest zrozumiałe, że biegacz może stać się doskonały tylko „regionalnie” (na swoim terenie). Doświadczenia zbierane na różnych zawodach dają zawodnikowi wszechstronność i uniwersalność.
[b]Brak koncentracji [/b]– zdolność koncentracji podczas całej trasy jest praktycznie niemożliwa. Biegacz musi nauczyć się dostosowywania poziomu natężenia uwagi do aktualnych potrzeb (na odcinkach trasy, które są łatwiejsze utrzymuje niższy poziom koncentracji, a skupia uwagę tam gdzie zadanie jest skomplikowane).

RYS.32. Niski poziom koncentracji na łatwym odcinku trasy pomiędzy bardzo wyraźnymi elementami (od skrzyżowania dróg do przestrzeni otwartej)

[b]Inni biegacze [/b]- sugerowanie się w biegu zachowaniem innych zawodników rzadko ma sens. Nikt nie może od razu stwierdzić, że dostrzeżony biegacz podąża do tego samego PK, a jeśli nawet znany nam zawodnik pojawia się w okolicy PK, to jaką można mieć gwarancję, że biegnie dobrze. Pomoc płynąca z obecności innego biegacza może wpłynąć mobilizująco (podbieg pod górę) lub spowodować zaburzenie koncentracji. Sugerowanie się innymi jest objawem braku samodyscypliny.

[b]Dokładność mapy [/b]- żadna mapa nie jest dokładna w 100%, ponieważ skala i cięcie warstwicowe nie pozwalają umieścić na niej wszystkich elementów (generalizacja mapy). Mapy są sporządzane przez osoby o różnych kwalifikacjach. Niedokładności map powodują błędy i dekoncentrację. Zawodnik musi zakładać, że mapa może być niedokładna.

[b]Cechy charakteru i psychika [/b]- trener powinien podejmować próby analizy cech charakteru swojego zawodnika, ocenić ich wpływ na zachowanie podczas zawodów. Zdarza się, że brak kilku pożądanych cech wymusza zmiany w przygotowaniach fizycznych lub technicznych.

Przedmiotem analizy powinny zatem być:
– niezależność, zdolność do podejmowania własnych decyzji;
– zdolność do koncentracji;
– rozwaga i spokój;
– zainteresowania intelektualne.

[size=x-small]

[b]Uwaga:
Jeśli chcesz zacytować fragment zamieszczonego powyżej tekstu – poprawna nota bibliograficzna jest następująca: Cych P., Kozłowski J. (1998): Bieg na orientację: trening – praktyka i teoria. Centralny Ośrodek Sportu. Biblioteka Trenera. Estrella Warszawa.
Cych P., Kozłowski J.[/b]

[color=CC0000]Nieautoryzowane wykorzystywanie całych bloków tekstu lub jego całości będzie traktowane jako plagiat i podjęte zostaną odpowiednie kroki prawne.[/color]

Artykuł został opublikowany na napieraj.pl za zgodą autorów – Piotra Cycha i Jacka Kozłowskiego

[b]BIBLIOGRAFIA[/b]

[/size]

[size=x-small](3)[/size] Bompa T. O., Teoria i Metodyka Treningu., Resortowe Centrum Metodyczno – Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu, Warszawa 1990.

[size=x-small](5)[/size] Bompa T. O. Teoria Planowania Treningu., Resortowe Centrum Metodyczno – Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu. Warszawa 1990.

[size=x-small](69)[/size] Trener. Odborno – metodicky casopis SUV CSZTV. 1980 Nr 6 Str. 275.