Wstęp i charakterystyka dyscypliny

[size=x-large]1. WSTĘP[/size]

Historia biegu na orientację (BnO) jest tak długa, jak historia nowożytnych Igrzysk Olimpijskich. Niedawno mieliśmy okazję świętować 100 lecie istnienia tej pięknej dyscypliny sportu. Czy można powiedzieć, że BnO jest dyscypliną dobrze znaną i popularną na całym świecie? Na pewno nie. Jej nieobecność w programie Igrzysk 0limpijskich pomimo blisko 70 krajów zrzeszonych w Międzynarodowej Federacji BnO (IOF) i jej mała widowiskowość (jest to sport uczestnika) sprawiają, że w Polsce bieg na orientację nie należy do sportów powszechnie znanych. Tymczasem jedni z miłośników tego „leśnego sportu” narzekają na zbyt małe zainteresowanie mediów biegiem na orientację, inni zaś są zwolennikami, by sport ten pozostał w „cieniu”, z dala od dewiacji współczesnego sportu wyczynowego, afer dopingowych, wielkich pieniędzy i zwyciężania za wszelką cenę. BnO wciąż się rozwija, dochodzą jego nowe odmiany i poszerza się grono państw walczących o mistrzowskie medale (kiedyś sięgali po nie tylko Skandynawowie).

Na rozwój tej dyscypliny sportu wpływa stałe podnoszenie poziomu sportowego, dzięki wkraczaniu nauk, zarówno biologicznych (fizjologia, biochemia, medycyna), jak i humanistycznych (psychologia, socjologia, pedagogika) do treningu sportowego. Zainteresowanie biegiem na orientację wśród osób związanych z nauką jest duże, gdyż dostrzegają one złożoność problemów dotyczących wielowymiarowej struktury tej dyscypliny. Na świecie ukazuje się wiele publikacji dotyczących biegu na orientację. Jedne z nich traktują bezpośrednio o sposobach przygotowania zawodnika do udziału w zawodach, inne poruszają problemy kształtowania techniki biegania z mapą (posługiwania się nią) i wykorzystywania kompasu, jeszcze inne opisują procesy myślowe, jakie zachodzą podczas biegania w nieznanym z reguły terenie. W Polsce ukazało się kilkanaście książek i broszur poświęconych biegowi na orientację. Ich głównym celem było zapoznanie czytelnika z tą dyscypliną sportu, przedstawienie reguł i zasad w niej obowiązujących oraz podanie podstawowych wiadomości o mapie, kompasie i wyposażeniu zawodnika. W publikacjach tych można również znaleźć przykłady form prowadzenia zajęć w terenie, organizowania treningów i zawodów oraz krótką charakterystykę treningu w BnO. Książki te można podzielić na dwie grupy: tłumaczenia publikacji wydanych wcześniej za granicą oraz pozycje autorów polskich. Z tych pierwszych wymienić należy pozycję B. Koca „Bieg na orientację” w tłumaczeniu A. Pasionka (pierwsze tak znaczące opracowanie z zakresu tematyki BnO) oraz „Trening mentalny w BnO” (teoria i ćwiczenia) szwajcarskiej pary A. Huber i H. Steinmann, którą polskim czytelnikom przedstawili J. Kłodecka-Różalska oraz S. Jarosiński. Z kręgu publikacji autorów polskich do najbardziej popularnych należy zaliczyć książki takich autorów jak: A. Berent „Orientacja w terenie”, J. Dymarski „AB …imprez na orientację w terenie – miniporadnik”, R. Trzmielewski „ABC biegu na orientację”, G. Zwoliński, S. Solka z książką pod tym samym tytułem, czy w końcu Z. Mroczyński i M. Hirsz z dwuczęściowym „Biegiem na orientację”.

Co więc skłoniło autorów poradnika, który czytelnik ma przed sobą do jego napisania? Doświadczenia zawodnicze oraz bezpośredni kontakt z nauką o treningu sportowym uświadomił potrzebę napisania książki, która zawierałaby praktyczne rozwiązania do bezpośredniego zastosowania w treningu. Rozwiązania te byłyby jednocześnie oparte na naukowych podstawach z zakresu adaptacji do wysiłku fizycznego oraz wyjaśniałyby rolę procesów psychicznych i umysłowych w BnO, a także ich wpływ na zdolności wysiłkowe.

Główny nacisk położono na usprawnienie procesu treningowego poprzez:
– dokładną charakterystykę dyscypliny – ukazanie jej specyfiki, w celu podkreślenia złożoności procesu treningowego,
– wyjaśnienie zjawisk dotyczących treningu w BnO (fizjologicznych podstaw, specyfiki kształtowania wybranych zdolności kondycyjnych),
– wykorzystanie w treningu środków i metod treningu teoretycznego,
przedstawienie wielopoziomowego i wieloaspektowego systemu kontroli w BnO,
– ukazanie trendu rozwoju BnO na świecie i związanych z tym zmian w sposobie przygotowania do udziału w rywalizacji.

Intencją autorów była próba stworzenia klasyfikacji form treningu technicznego, która ułatwi dobór odpowiedniej formy treningu w zależności od jego celu. można już teraz uznać za nowatorską (przejrzysty i stały układ organizacji treningu), Uwagi zamieszczone przy większości z nich pozwolą zwiększyć skuteczność jego stosowania poprzez prawidłową organizację zajęć.

Autorzy mają nadzieję, że książka niniejsza, mimo że kierowana do wąskiego grona czytelników – jej odbiorcami będą głównie trenerzy, instruktorzy oraz dojrzali zawodnicy – przyczyni się do dalszego rozwoju poziomu sportowego BnO w Polsce. Jest ona jednocześnie zaproszeniem innych miłośników i sympatyków „orienteeringu” do dyskusji.

[b]2. CHARAKTERYSTYKA DYSCYPLINY[/b]

Bieg na orientację (BnO) jest dyscypliną sportową o charakterze wytrzymałościowym. Zadaniem zawodnika jest odnalezienie w terenie określonej liczby punktów kontrolnych (PK), zaznaczonych na mapie, w jak najkrótszym czasie. Wybór wariantu, czyli drogi pomiędzy kolejnymi punktami, pozostaje w gestii zawodnika [size=x-small](61)[/size].
Bieg na orientację powinien być rozgrywany w terenie w większej części zalesionym i na takiej mapie, by zarówno fizyczne jak i orientacyjne zdolności zawodnika decydowały o sukcesie. Położenie startu, punktów kontrolnych i mety powinno jednoznacznie wynikać z treści mapy, a odnalezienie punktów kontrolnych w terenie powinno być możliwe tylko za jej pomocą.

[i]RYS.1. Składowe wyniku w BnO[/i]

BnO w wymiarze wyczynowym stawia zawodnikom bardzo wysokie wymagania. Charakter wytrzymałościowy dyscypliny z dużym udziałem siły, w której podobną rolę odgrywają przygotowanie fizyczne i techniczne, lokuje BnO, obok biegów narciarskich i maratonu, wśród najbardziej wyczerpujących konkurencji. Dyscyplina ta łączy w sobie wysiłek fizyczny z umysłowym i tylko równowaga obu tych cech może zapewnić osiągnięcie sukcesu. Ze wzrostem umiejętności technicznych musi iść w parze wzrost poziomu cech motorycznych i odwrotnie, wzrost poziomu wytrzymałości, siły i techniki biegu, a w konsekwencji zwiększenie prędkości biegu, pociągnąć musi za sobą polepszenie techniki orientacji.
Zawodnik o zdolnościach wytrzymałościowych, ale o niepełnych umiejętnościach technicznych może osiągać takie same wyniki jak zawodnik słabszy fizycznie o bardzo dobrej technice orientacji, jeśli stopień urozmaicenia terenu sprawia, że o zwycięstwie decydują zarówno techniczne jak i biegowe predyspozycje zawodników.

[i]RYS.2. Współoddziaływanie możliwości wysiłkowych i umiejętności technicznych a efektywność walki sportowej w biegu na orientację[/i]

Czas trwania wysiłku biegacza jest związany z kategorią wiekową. W przypadku zawodnika zaawansowanego, a poziom ten osiągany jest w wieku 18 – 21 lat, zawody trwają od 70-90 minut. Intensywność wysiłku określana jest tu jako średnia i wysoka. W kategoriach wiekowych młodzików i juniorów odpowiednio 30 i 40 – 60 minut.

[i]RYS.3. Związek pomiędzy czynnikami charakteryzującymi bieg i nawigację a wynikiem w BnO

[i]RYS.4. Bieg na orientację jest dyscypliną techniczną, a o wyniku w znacznym stopniu decydują procesy zachodzące w sferze psychicznej. (BIEG + ORGANIZACJA NAWIGACJI) x SZYBKOŚĆ TYCH SKŁADOWYCH = SUKCES)[/i]

Na osiągany wynik sportowy wpływa:
– poziom przygotowania kondycyjnego (wytrzymałość + siła),
– poziom przygotowania technicznego (technika orientacji + technika biegu),
– poziom przygotowania taktycznego (wybór wariantu, dobór prędkości, zachowanie w sytuacji bezpośredniej rywalizacji),
– poziom przygotowania psychicznego (umiejętność wykorzystania ww. składowych podczas startu).

[i]RYS.5. Wpływ różnych czynników na wynik w biegu na orientację na poziomie mistrzowskim ( ??? – czynniki nieokreślone) [size=x-small](42)[/size][/i]

Ostateczny wynik sportowy zależy od wielu czynników. Należą do nich między innymi: poziom sportowy zawodnika, rodzaj terenu rozgrywania zawodów, a także stopień trudności trasy. Podjęto pewne kroki w celu określenia przybliżonego udziału poszczególnych składowych w ostatecznym wyniku sportowym na różnych poziomach szkolenia. Norwegowie wykorzystując testy terenowe mierzyli różnicę pomiędzy czasem potrzebnym na przebiegnięcie klasycznej trasy, a czasem osiągniętym na tej samej trasie, wyznakowanej jednak w terenie wstążkami (tab.1).

[i]TAB.1. Czas potrzebny na orientację (%) w stosunku do całkowitego czasu trwania wysiłku* [size=x-small](11,23)[/size] [/i]

Z obliczeń tabeli 1 wynika, że technika orientacji zajmuje zaledwie 10 -20% czasu, a pozostałe 80 – 90% przeznaczone jest na bieg. Myli się jednak ten, kto twierdzi, że doświadczonemu zawodnikowi jest niepotrzebny trening z mapą. To właśnie podczas treningu technicznego kształtują się specyficzne nawyki ruchowe, a zawodnik realizuje pracę, która swoją strukturą przypomina bieg na zawodach. Błędne myślenie powodowało, że w latach osiemdziesiątych polscy zawodnicy przygotowywali się głównie w oparciu o trening lekkoatletyczny, który zbliżał ich do czołówki światowej, tylko w pewnych, wybranych parametrach wysiłku takich jak np. VO2 max, czy najlepszy wynik na 10 000 m pozostawiając ich jednak nadal w tyle za najlepszymi biegaczami na orientację. Kształtowanie zdolności wysiłkowych powinno zatem odbywać się jednocześnie z doskonaleniem umiejętności technicznych. Tylko taki sposób podejścia do treningu może zaowocować przejawianiem się maksymalnych możliwości w trakcie zawodów.

[b]2.1. RODZAJE BnO[/b]

W biegu na orientację wyróżnia się kilka rodzajów zawodów, których kryteria podziału mogą być różne.

Przyjmując kryterium czasu trwania wysiłku (długości trasy) BnO dzieli się na:
– sprinterski,
– średniodystansowy,
– klasyczny,
– długodystansowy.
Różny czas trwania wysiłku wiąże się bezpośrednio z jego intensywnością oraz zabezpieczeniem od strony głównych źródeł energetycznych.

[i]TAB.2 Czas trwania wysiłku (przewidywany czas zwycięzcy), dystans oraz intensywność rozumiana jako stosunek prędkość lokomocyjnej do prędkości maksymalnej (uzyskiwanej w biegu na 100 m) w zawodach rangi MP, w kategorii seniorów [size=x-small](66)[/size][/i]

Wg kryterium liczby osób BnO dzieli się na: indywidualny i sztafetowy. Sztafeta to zespół składający się zazwyczaj z trzech zawodników startujących po sobie na kolejnych zmianach. Planowany czas wysiłku jest krótszy od czasu dla tras klasycznych i wynosi dla mężczyzn ok. 40 – 55 min.
Ze względu na warunki zewnętrzne BnO dzieli się na: bieg dzienny i nocny. Nocny zbliżony jest strukturą przestrzenno – czasową wysiłku do biegu na trasie klasycznej, choć planowany czas zwycięzcy jest tu krótszy (wynosi dla mężczyzn ok. 75 min), a technika ma swoją specyfikę.
Bieg nocny z użyciem specjalistycznego sprzętu oświetleniowego, odbywa się w odmiennych warunkach zewnętrznych. Dotyczy to przede wszystkim ograniczonej widoczności i temperatury powietrza. Choć najnowocześniejszy sprzęt zapewnia dobre oświetlenie, to widzenie szerokie (na boki) i pod nogi jest znacznie ograniczone ze względu na konstrukcję i moc lampy zamontowanej na głowie zawodnika. Ograniczone spostrzeganie wpływa na zmianę techniki orientacji i techniki biegu. Zawody nocne wymagają od biegacza minimalizowania ryzyka wyboru wariantu do minimum, konsekwentne jego realizowanie oraz precyzyjnego nabiegania na PK. Bieg po bezdrożach wymusza na zawodniku skrócenie kroku, obniżenie usytuowania środka ciężkości oraz lekkie ugięcie nóg. Działania te mają na celu amortyzację nierówności podłoża słabo widzianego w nocy przez zawodnika. Umiejętność zmiany wymienionych technik, dostosowania ich do warunków panujących w nocy jest rezultatem przeprowadzanych wielokrotnie nocnych treningów w lesie.
Ze względu na sposób poruszania się dzielimy BnO na: narciarskie, rowerowe i piesze.
Każdy rodzaj zawodów w biegu na orientację wymaga specyficznego przygotowania, gdyż inna jest jego struktura przestrzenno – czasowa.

[size=x-small]

[b]Uwaga:
Jeśli chcesz zacytować fragment zamieszczonego powyżej tekstu – poprawna nota bibliograficzna jest następująca: Cych P., Kozłowski J. (1998): Bieg na orientację: trening – praktyka i teoria. Centralny Ośrodek Sportu. Biblioteka Trenera. Estrella Warszawa.
Cych P., Kozłowski J.[/b]

[color=CC0000]Nieautoryzowane wykorzystywanie całych bloków tekstu lub jego całości będzie traktowane jako plagiat i podjęte zostaną odpowiednie kroki prawne.[/color]

Artykuł został opublikowany na napieraj.pl za zgodą autorów – Piotra Cycha i Jacka Kozłowskiego

[b]BIBLIOGRAFIA[/b]

[/size]
[size=x-small](11)[/size] Gjerset A., Johansen E., Moser T., Aerobic and Anaerobic Demands in Short Distance Orienteering, „Scientific Journal of Orienteering” , Contents No 1/2, 1997/13.

[size=x-small](23)[/size] Moser T., A. Gjerset, E. Johansen, L. Vadder, Aerobic and Anaerobic Demands in Orienteering, „Scientific Journal of Orienteering” , Contents No 1, 1995/11.

[size=x-small](42)[/size] Soulek V., Teorie a praxe treninhu orientačnich bežcu, I dil, Česhy Svaz
Orientačniho Bĕhu, 1991.

[size=x-small](61)[/size] Mała Encyklopedia Sportu. Tom 2, Sport i Turystyka, 1984.

[size=x-small](66)[/size] Przepisy biegu na orientację, Polski Związek Biegu na Orientację, Warszawa 1997.[/size]